فصل 1

ويژگيهاي جغرافيايي و اقليمي منطقه

محل مورد نظر براي طراحي، در منطقه 15، شهرداري تهران واقع مي‌باشد. مطالعه ويژگيهاي اقليمي پروژه حاضر، بر اساس آمار 15 ساله (1344-1359 هـ .ش) ثبت شده در ايستگاه كليماتيك مستقر در نمايشگاه بين‌المللي تهران انجام مي‌يابد. ايستگاه نمايشگاه بين‌المللي در ارتفاع 1541 متري با عرض جغرافيايي 57  35 شمالي و طول جغرافيايي 25   51 قرار گرفته است.

در ابتدا توضيحاتي كلي در مورد موقعيت جغرافيايي شهر تهران آورده شده و سپس به تفصيل ويژگيهاي اقليمي منطقه مورد نظر بررسي شده است.

هدف از اين مطالعات دستيابي به اطلاعاتي است كه از طريق آن، مي‌توان معماري بناهاي مورد نظر را تا حد امكان با شرايط و مقتضيات اقليمي انطباق داد و شرايط زندگي و يا بهره‌گيري از فضاهاي مجموعه را با وضعيت آب و هوايي محيط تنظيم نمود.

1-1- خلاصه روند دويست ساله توسعه و گسترش شهر تهران

شهر تهران از حدود دويست سال پيش كه پايتخت اعلام شد تا به امروز تحولات بسياري را از سر گذرانيده است و طي ادوار مختلف توسعه، به كلان شهر كنوني تبديل شده است. شهر تهران عمدتاً در سه مقطع گسترش يافته است؛ اول در زمان صفويه و قاجاريه، دوم در زمان پهلوي اول و سوم در زمان پهلوي دوم. حركت طبيعي گسترش شهر تهران طي دوران صفويه و قاجاريه و به حكومت رسيدن رضاشاه، دچار تحولات جديدي شد. وسعت شهر تهران طي دوران كوتاه حكومت وي به سرعت افزايش يافت و از حدود 24 كيلومتر مربع در سال 1301 هـ . ش به حدود 45 كيلومتر مربع در سال 1320 هـ .ش رسيد. يعني مساحت شهر در ظرف كمتر از 20 سال، تقريباً دو برابر شد. هسته مركزي شهر نيز با توجه به جاذبه شمال شهر و شميرانات به طرف آن كشيده مي‌شود، به طوريكه امروزه مركز تهران از بازار به خيابان انقلاب تغيير مكان داده است، يعني 4 كيلومتر حركت كرده است. در نقشه‌هاي گسترش شهر تهران در دوره‌هاي مختلف، اين تغييرات به وضوح ديده مي‌شود. جمعيت شهر تهران در طي سالهاي 1166 هـ . ش تا 1365 هـ . ش از بيست هزار نفر به 6 ميليون نفر رسيد. يعني 300 برابر و وسعت شهر از 2/7 كيلومتر مربع به 620 كيلومتر مربع رسيد يعني وسعت شهر 76 برابر شد. (1)

1-1-1- تاريخچه هسته تاريخي شهر تهران و مراحل توسعه فيزيكي شهر تهران

نام تهران براي نخستين بار در يكي از نوشته‌هاي تئودوسيوس يوناني در حدود اواخر سده پيش از ميلاد به عنوان يكي از اراضي ذكر گرديده و قديمي‌ترين سند فارسي رد مورد تهران حاكي از آن است كه روستاي تهران قبل از سده سوم هجري قمري وجود داشته است پس از حمله مغول و جنگهاي داخل شهر ري رو به ويراني گذاشت (599 هجري قمري) و تهران رو به گسترش نهاد و سيماي شهر را به خود گرفت. ترقي و رشد شهر نشيني در تهران از دوره صفويه آغاز شد و در زمان شاه طهماسب صفوي در تهران بناهاي تازه و كاروانسراها و برج‌ها و باروهاي مستحكم بنا گرديد.

تهران 4 دروازه به نامهاي دروازه شميران دولاب شاه عبدالعظيم و قزوين فضاي كالبدي به وسعت 4 كيلومتر مربع را حدوداً تحت حصار طهماسبي قرار داشت.

محلات عودلاجان، بازار، سنگلچ، چال ميدان و ارگ سلطنتي از بخشهاي قديمي شهر به شمار مي‌آيند در آن زمان تمام اراضي تهران تا شهر روي و نواحي غربي و شرقي از مزارع پوشيده بود.

در اوايل دوره قاجاريه دو دروازه ديگر به نامهاي دروازه دولت و عمديه در اين محدوده حصار ايجاد شد در سال 1200 هـ . ق آقا محمدخان قاجار در تهران به تخت نشست و تهران رسماً پايتخت كشور شد. و تحولات زيادي را موجب گرديد. تشكيل سلطنت پهلوي سيماي شهر تهران را بار ديگر دچار تحولات زيادي كرد و افزايش جمعيت و به تبع آن ازدياد وسائط نقليه شهري باعث گسترش بي وقفه ساخت و ساز در اطراف تهران شد تا جائيكه تمامي 77 آبادي واقع در پهنه اطراف تهران زير پوشش شهر تهران قرار گرفت.

به علت گران شدن زمين در داخل شهر گرايش ايجاد شهركهاي اقماري در اطراف تهران را گسترش داد سير صعودي جمعيت و توسعه فيزيكي وسعت شهر 4 كيلومتر مربعي را در بدو سلطنت فتحعلي شاه قاجار را به 18 كيلومتر مربع در زمان ناصرالدين شاه و 46 كيلومتر مربع در زمان رضاشاه و 9/716 كيلومتر مربع در حال حاضر را بوجود آورده است.

2-1-1- ساختار جمعيتي شهر تهران

قريب به دو قرن از گسترش شهر تهران و افزايش سريع جمعيت آن مي‌گذرد.

در حدود  سال 1210 هـ . ق (بلديه تهران كه از چهار محله تشكيل شده بود) آمار حدود 50 هزار نفر را تخمين زده شده است و اولين سرشماري در سال 1262 شمسي جمعيت شهر 482/106 نفر و در سال 1365 تعداد 6042584 نفر كه محدوده مناطق بيستگانه شهرداري را شامل مي‌شده است.

جمعيت ايران بر اساس آمارگيري سال 1370 بالغ بر 55837163 نفر در هر كيلومتر داراي بيشترين ميزان تراكم جمعيتي را در كشور شامل مي‌شود.

با توجه به اينكه در هر كشور افراد 15 تا 64 ساله كه در توليد ملي شركت دارند، جمعيت فعال آن كشور مي‌باشند و گروههاي زير 15 سال و بالاي 64 سال معمولاً مصرف كننده محسوب مي‌شوند. در اين سرشماري جمعيت گروههاي زير 15 سال به كل جمعيت تقريباً در تمام استانهاي كشور در صد بالايي را نشان مي‌دهد.

2-1- موقعيت جغرافيايي

شهر تهران در دامنه جنوبي كوههاي البرز و حاشيه شمالي كوير مركزي ايران، در دشتي نسبتاً هموار واقع شده كه شيب آن از شمال به جنوب است و به وسيله دو رود اصلي كرج در باختر و جاجرود در خاور همراه با رودهاي فصلي جعفرآباد يا دربند، دارآباد، دركه و كن كه همگي از شمال به جنوب جريان دارند، مشروب مي‌گردد. شهر تهران از نظر جغرافيايي در عرض شمالي 35 و 35 تا 50 و 35 و طول خاوري 4 و 51 تا 33 و 51 قرار دارد و ارتفاعش در جنوب (پالايشگاه تهران) 1160 متر و در نواحي مركزي (پارك شهر) 1210 متر و در شمال (سعدآباد) 1700 متر است. دشت تهران به طور كلي داراي آب و هوايي گرم و خشك است و فقط نواحي شمالي‌اش كه در دامنه‌هاي كوهستان البرز واقع است، اندكي متعادل و مرطوب مي‌باشد.

هواي شهر تهران در تابستان گرم و خشك و در زمستان معتدل و سرد است. حداكثر دماي ثبت شده حدود 44 درجه و حداقل 8/14- درجه و متوسط سالانه آن حدود 7/16 درجه سانتيگراد است. متوسط بارندگي حدود 320 ميليمتر و دامنه تغييرات آن از 200 تا 400 ميليمتر، از سالي به سال ديگر نوسان دارد. از نظر زمين لرزه، تهران جزء مناطق پرزيان (8 تا 10 درجه مركالي) محسوب مي‌گردد.

3-1- موقعيت طبيعي

شهر تهران در بخشي واقع شده، كه از نظر طبيعي بزرگترين تغييرات را در كنار خود دارد. درياي مازندران در فاصله جغرافيايي 120 كيلومتري محدوده تهران قرار دارد. رطوبت و بارندگي زياد در سواحل آن، نواحي سرسبز شمالي را ايجاد نموده و هواي معتدل را به طرف جنوب هدايت مي‌كند. سلسله جبال البرز، تهران را از سواحل درياي مازندران جدا نموده و مناظر كوهستاني شمال شهر را به وجود مي‌آورد. منطقه تهران در دامنه بلندترين ارتفاعات البرز قرار گرفته، كه از شمال به جنوب داراي شيب‌تندي مي‌باشد. برودت هواي كوهستان و اختلاف درجه آن با دشتهاي گرم منطقه جنوب تهران، وزش باد خنكي را از جانب شمال به جنوب باعث مي‌شود. در جنوب شهر تهران ناحيه بياباني قرار گرفته و هواي آن گرم و خشك است. در قسمت غربي دشت قزوين قرار گرفته كه يكي از مناطق حاصلخيز جنوب كوههاي البرز را تشكيل مي‌دهد.

4-1- پهنه‌بندي خطر زمين لرزه در تهران

مطالعات زمين‌شناسي نشان مي‌دهد كه اصولاً شهر تهران در منطقه زلزله خيز قرار دارد و با توجه به اين نكته، لازم است كه در ساخت و سازهاي تهران به اين نكته توجه كامل شود. اما در همين رابطه بخش‌هايي از گستره تهران در مناطقي از پهنه زمين لرزه قرار دارند كه لازم است از ساخت و ساز در اين نقاط اجتناب شود. اين مناطق عموماً در شمال تهران متمركز شده و مجموعه‌اي از اين نقاط نيز در جنوب شهر تهران به سمت غرب تمركز يافته‌اند. لذا در تمامي طراحي‌ها، مسئله زلزله خيزي بايد مد نظر قرار گيرد. در ايران فعاليتهاي مختلفي جهت شناسايي اين پديده مخرب صورت گرفته، كه در نهايت منجر به تدوين آئين‌نامه طرح و محاسبه ساختمانها در برابر زلزله (نشريه شماره 82 مركز تحقيقات ساختمان و مسكن) شده است. با توجه به اين آئين‌نامه، سازه بايد حتي‌الامكان با پلاني ساده و متقارن طراحي گردد. همچنين بايد داراي سيستم فلزي يا بتني باشد و قدرت انتقال نيروهاي زلزله را داشته باشد.

5-1- ويژگيهاي اقليمي

شهر تهران با توجه به موقعيت خاص جغرافيائي از آب و هواي كاملاً متفاوتي در طول سال برخوردار است و با توجه به اين موضوع بررسي اقليمي تهران را در يك مجموعه آماري نمي‌توان نشان داد، تهران به 5 حوزه اقليمي تقسيم شده است لذا با در نظر گرفتن اين مطلب تنها آمار مربوط به حوزه مورد نظر بررسي شده است.

1-5-1- دما

بر اساس امار تحليل شده 15 ساله ايستگاه نمايشگاه بين‌المللي تهران، سردترين ماه سال، دي با حداقل 4/3- درجه و گرمترين ماه تير با حداكثر 4/33 درجه است. براي گرمايش با توجه به حرارت پايين مي‌توان از وسايل مكانيكي خصوصاً نوع غير مرطوب آن در ساختمانها استفاده كرد. به طور كلي آب و هواي حوزه شمالي تهران در تابستان نسبتاً مناسب و در زمستان سرد است. مطلق درجه حرارت ثبت شده در طي 15 سال در حوزه شمالي حداقل 5/13- درجه و حداكثر مطلق 39 درجه است. ميانگين مطلق درجه حرارت در فصول مختلف سال در اين حوزه از 5/7- تا 7/35 تغيير مي‌كند.

2-5-1- ميزان بارش

بر اساس آمار بارندگي دوره 15 ساله (1344 تا 1359) در حوزه شمالي شهر تهران، ميزان بارندگي در اين منطقه از 300 تا 500 ميليمتر در فصول مختلف سال متغير بوده است و حداكثر ميزان بارندگي در ماه اسفند به ميزان 82 ميليمتر است. در ماههاي آذر، دي و بهمن، بارندگي در اين حوزه متداول است. ماههاي خرداد، تير، مرداد و شهريور با بارندگي محدود از كم بارانترين ايام در اين حوزه مي‌باشد. با توجه به نمودار ميانگين دماي روزانه و بارش ماهانه، فصل خشك حوزه شمالي، از ماه تير شروع شده و تا شهريور ادامه مي‌يابد. حداكثر مطلق ثبت شده بارندگي طي يك ماه در اين حوزه 185 ميليمتر است و ميانگين مجموع بارندگي ساليانه در طي اين 15 ساله 409 ميليمتر گزارش شده است.

3-5-1- رطوبت نسبي

متوسط حداكثر ميزان رطوبت نسبي در حوزه شمالي مربوط به ماههاي آذر و دي است كه ميزان رطوبت به 76 تا 79 درصد مي‌رسد و حداقل آن مربوط به ماههاي تير، مرداد، شهريور مي‌باشد كه اين ميزان بين 40 تا 43 درصد است. از رابطه بين ميزان رطوبت و دما استنباط مي‌گردد كه ماههاي سرد اين حوزه داراي رطوبت كافي و در فصول گرم از ميزان رطوبت كاسته شده و در حدود نامناسبي قرار دارد.

4-5-1- روزهاي يخبندان

آمار ميانگين دوره 15 ساله حوزه شمالي نشان مي‌دهد كه در اين حوزه در طول سال به طور متوسط 73 روز يخبندان طي ماههاي آبان الي اسفند به وقوع مي‌پيوندد كه حداكثر آن در ماه دي و حداقل آن در ماه آبان گزارش شده است.

5-5-1- روزهاي باراني

تعداد روزهاي باراني كه در آن بيش از 1 ميليمتر در حوزه شمال تهران باران باريده است، بر اساس آمار 15 ساله مورد مطالعه، به صورت ميانگين 57 روز مي‌باشد. حداكثر باران كه در طي يك ماه باريده، در طي اين دوره آماري 185 ميليمتر و طي يك روز 5/24 ميليمتر گزارش شده است. در طي آمار ثبت شده 15 ساله در ماه شهريور در اين حوزه بارش نبوده و بيشترين بارش متداول در ماه اسفند با ميانگين 9 روز مي‌باشد...